Khi nói đến ngôn ngữ thiết kế nội thất Việt Nam đương đại, một câu hỏi lớn luôn hiện hữu: làm sao để thiết kế vừa hiện đại, vừa vẫn mang nét "Việt"? Họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc (1912–1997) không chỉ là một nghệ sĩ tài năng mà còn là người tiên phong trong việc tạo dựng cái gọi là “tư duy thiết kế nội thất Việt”. Từ di sản tinh thần của ông, ta có thể luận bàn sâu về cách tiếp cận bản sắc dân tộc trong thiết kế đồ gỗ nội thất.
1. Di sản tinh thần Trịnh Hữu Ngọc: Sự hòa hợp giữa truyền thống và hiện đại
Trịnh Hữu Ngọc là một nhân vật đặc biệt trong đời sống nghệ thuật Việt Nam. Ông từng học tại Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, chịu ảnh hưởng từ các thầy người Pháp, nhưng lại tìm ra con đường riêng để bày tỏ sự "Việt" trong mỹ thuật và thiết kế. Trong sự nghiệp nghệ thuật, ông không chỉ vẽ tranh mà còn thiết kế nội thất gỗ – với xưởng gỗ Mémo, ông đã tạo ra nhiều sản phẩm tinh tế, đo ni đóng giày cho không gian sống người Việt.
Cuộc đời ông trải qua nhiều biến động: chiến tranh, thay đổi chính trị, mất mát. Nhưng ông vẫn giữ tinh thần sáng tạo, sống giản dị và trầm lặng. Giai đoạn sống tại “Lều Vịt” bên Hồ Tây – một ngôi nhà tự dựng bằng vật liệu tận dụng – là biểu tượng cho triết lý thiền trong sáng tạo của ông, nơi ông tìm về giá trị tinh thần, sự nhẹ nhàng và chân thật.
2. Khái niệm “Hình – Thần – Khí”: Thiết kế có linh hồn
• Hình: lớp vỏ bên ngoài, hình thái vật lý, hình khối, hoa văn — tức phần nhìn thấy được.
• Thần: linh hồn, tinh thần ẩn sau vật thể — thứ biểu trưng giá trị văn hóa, cách sống, niềm tin.
• Khí: năng lượng, khí chất, sức sống nội tại — thứ làm cho vật không chỉ là vật, mà là biểu tượng mang hơi thở tinh thần.
Theo ông, thiết kế đồ gỗ Việt không thể chỉ dừng lại ở “hình” — tạo mô phỏng đồ xưa, sao chép hoa văn dân tộc — mà cần thấm đẫm “thần” và “khí”. Làm sao để cái bàn, cái tủ, cái ghế thể hiện được cách suy nghĩ, triết lý, hơi thở người Việt? Đó mới là thử thách thực sự.
3. Triết lý “Chân – Thiện – Mỹ” trong thiết kế nội thất
• Chân: tính chân thật, trung thực trong cảm xúc và cách thể hiện. Ông muốn vật dụng gỗ không bị tô vẽ quá đà, mà vẫn thể hiện sự trung thực với chất liệu gỗ – vân gỗ, độ tự nhiên, hình khối.
• Thiện: tinh thần nhân văn. Đồ dùng không chỉ để sử dụng mà còn mang trách nhiệm nâng cao chất lượng cuộc sống, tạo ra không gian sống tốt đẹp hơn cho con người.
• Mỹ: cái đẹp hài hòa — không hoa lệ, cầu kỳ, mà dung dị, sâu lắng, tinh tế.
4. Mối liên hệ với thiên nhiên: Vật liệu và bền vững
Trịnh Hữu Ngọc rất coi trọng mối quan hệ giữa con người, vật liệu và thiên nhiên. Ông không xem gỗ, tre, nứa như những nguyên liệu thô khô khan; với ông, đó là đối tượng để đối thoại. Ông tin rằng nhà thiết kế phải hiểu bản chất của vật liệu — cách gỗ sinh sôi trong cây, cấu trúc vân, đặc điểm chịu lực — để khai thác sao cho vừa bền, vừa đẹp, vừa tôn trọng nguồn gốc dòng gỗ.
Triết lý này dẫn đến cách thiết kế sử dụng vật liệu địa phương, ưu tiên vật liệu tự nhiên và tận dụng yếu tố thủ công truyền thống. Thay vì nhập khẩu toàn bộ thiết kế và vật liệu ngoại quốc, ông khuyến khích “học gỗ quê mình”, để thiết kế vừa mang hơi thở Việt, vừa phù hợp với khí hậu và lối sống người Việt.
5. Thử thách của thiết kế nội thất Việt Nam đương đại
Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa, rất nhiều thiết kế nội thất tại Việt Nam chịu ảnh hưởng mạnh từ các phong cách quốc tế: Scandinavian, Japandi, phong cách tối giản (Minimalism)… Điều này giúp nâng cao chất lượng thiết kế, nhưng cũng đặt ra rủi ro: nếu lạm dụng, dễ làm mờ đi bản sắc Việt trong sản phẩm nội thất.
Dù nhiều nhà thiết kế trẻ đã bắt đầu hướng tới “thiết kế Việt”, tạo ra các sản phẩm gỗ pha trộn giữa truyền thống và hiện đại, vẫn còn rất nhiều thách thức. Có nhà sa vào việc sao chép yếu tố truyền thống một cách máy móc — chỉ dùng họa tiết dân gian mà thiếu chiều sâu tinh thần; có nhà chăm chút hình khối nhưng quên đi triết lý, linh hồn của vật dụng.
6. Bàn Việt hoá thiết kế: Một chiến lược cho tương lai
1. Nghiên cứu và giáo dục: Các trường mỹ thuật, thiết kế cần đưa vào giảng dạy tư tưởng như của Trịnh Hữu Ngọc — “thiết kế là nếp sống”, là sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa đạo đức và thẩm mỹ.
2. Sản xuất và sáng tạo: Các nhà sản xuất đồ gỗ nên kết hợp công nghệ hiện đại với kỹ thuật thủ công truyền thống, sử dụng vật liệu địa phương, thiết kế linh hoạt để phù hợp với nhu cầu hiện đại nhưng vẫn giữ được linh hồn Việt.
3. Khuyến khích thiết kế bản sắc: Chính sách, giải thưởng thiết kế, triển lãm nên chú trọng vào sản phẩm mang “tính Việt sâu sắc” — không phải chỉ mô phỏng họa tiết truyền thống, mà thể hiện triết lý, tinh thần sống Việt.
7. Kết luận
Từ di sản tinh thần của họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc, chúng ta có thể rút ra nhiều bài học quý giá cho thiết kế nội thất Việt Nam đương đại. “Tính Việt” trong đồ gỗ nội thất không chỉ là việc dùng gỗ hay hoa văn truyền thống, mà là một tư duy — là cách tiếp cận sáng tạo gắn liền với triết lý sống, mối liên kết con người-thiên nhiên-vật liệu và trách nhiệm văn hóa.