Ngôi nhà số 129 Trần Phú, Hội An được dựng vào năm 1830, dưới triều vua Minh Mạng. Chủ nhân đầu tiên – cụ tổ họ Phan – đã chọn nơi đây làm từ đường gia tộc, một mái nhà vừa để thờ phụng tổ tiên, vừa là chốn sinh hoạt, buôn bán của con cháu. Trải qua tám thế hệ, ngôi nhà vẫn giữ được dáng dấp xưa – như thể thời gian chỉ nhẹ lướt qua những thớ gỗ sậm màu và bức tường ngói cũ.
Tên gọi “Đức An” mang ý nghĩa “lấy đức làm gốc để được an yên” – một triết lý sống giản dị nhưng sâu sắc. Cụ tổ đời thứ ba từng mở hiệu sách Đức An, chuyên bán sách Hán Nôm và văn phòng phẩm. Chính nơi ấy, những tư tưởng tiến bộ đầu thế kỷ XX đã bắt đầu lan tỏa, khi các bậc chí sĩ như Huỳnh Thúc Kháng, Phan Chu Trinh, Trần Quý Cáp… lui tới tìm đọc sách báo yêu nước.
Từ một hiệu sách nhỏ, Đức An trở thành hạt nhân của phong trào khai dân trí ở đất Quảng. Năm 1927, tại chính ngôi nhà này, tổ chức Việt Nam Cách mạng Thanh niên Hội An được thành lập – tiền thân của Đảng Cộng sản Hội An sau này.
Ngôi nhà cũng là nơi nhà yêu nước Cao Hồng Lãnh (Phan Hải Thâm) – con út đời thứ tư – sinh ra và trưởng thành. Từ nền nếp gia phong đến lòng yêu nước thấm đẫm trong từng trang sách, ông đã bước ra đời cách mạng, góp phần đặt những viên gạch đầu tiên cho phong trào yêu nước ở Quảng Nam.
Không gian kiến trúc – Một trang cổ thư mở giữa phố
Nhà cổ Đức An mang cấu trúc nhà ống truyền thống của phố Hội, mặt tiền 7m, kéo dài khoảng 40m. Dù từng dài đến tận bờ sông, ngôi nhà nay vẫn giữ được bố cục nguyên bản: ba lớp không gian nối tiếp nhau, xen kẽ sân trời và hành lang lấy sáng.
Phía trước là nơi buôn bán, vẫn còn lưu lại quầy thuốc bắc và tủ gỗ – dấu tích của thời gian nhà sách tạm ngừng, chuyển sang nghề bốc thuốc sau phong trào chống thuế 1908. Bước sâu vào là phòng khách kiêm nơi thờ tự, nơi treo đầy hoành phi, câu đối – mỗi tấm bảng gỗ là một lời răn dạy của tiền nhân:
“Đức An Hiệu” – giữ đức để an,
“Phan Tông Đường” – nhắc về cội nguồn dòng họ,
“Biểu Lý Sơn Hà” – ẩn dụ cho thế đất vững chãi,
“Ẩm Hà Tư Nguyên” – uống nước nhớ nguồn.
Khoảng sân trời giữa nhà như một khoảng thở tinh tế, kết nối mọi không gian bằng ánh sáng và gió. Các khung gỗ được chạm khắc tinh vi theo lối “chồng rường – giả thủ”, mái ngói âm dương đan xen, vừa đảm bảo kết cấu bền vững vừa giữ được nhịp điệu thẩm mỹ cổ truyền.
Điều đặc biệt là kiểu “mái chồng mái trốn lầu” – một hình thức kiến trúc hiếm hoi còn sót lại ở Hội An. Xưa kia, dân thường không được phép xây nhà cao tầng, nên người thợ đã “giấu” tầng lầu phía sau, vừa kín đáo vừa khéo léo mở rộng không gian sống.
Di sản sống – nơi ký ức và hiện tại gặp nhau
Dù đã qua gần hai thế kỷ, nhà cổ Đức An vẫn còn nguyên hơi thở của người xưa. Những vật dụng gỗ, sách cổ, bàn ghế, hoành phi… được gìn giữ cẩn trọng. Chủ nhân hiện tại – ông Phan Ngọc Trâm, hậu duệ đời thứ sáu – vẫn sống trong ngôi nhà này. Ông bảo:
“Mỗi mùa lũ nước dâng, ngôi nhà lại thấm thêm chút phù sa của thời gian. Dù có trùng tu bao nhiêu lần, tôi vẫn muốn giữ nguyên những gì ông cha để lại – bởi đó không chỉ là nhà, mà là linh hồn của dòng họ.”
Hôm nay, giữa lòng phố Hội nhộn nhịp, Đức An vẫn lặng lẽ tỏa sáng – không bởi sự lộng lẫy của kiến trúc, mà vì chất văn hóa, tinh thần yêu nước và đạo lý làm người được lưu giữ trong từng thớ gỗ, từng ánh nhìn của “mắt cửa”.
Đức An – hơn cả một di tích – là một biểu tượng của ký ức sống, nơi mỗi viên gạch đều kể câu chuyện về lòng nhân, về đức, và về sự an yên của một vùng đất đã đi qua bao biến thiên lịch sử.