Giữa miền đất Kim Sơn (Ninh Bình), nơi sông và biển gặp nhau, có một quần thể kiến tr úc khiến bất kỳ ai đi ngang qua cũng phải dừng lại — Nhà thờ Chính tòa Phát Diệm, hay vẫn được gọi thân thương là Nhà thờ Đá Phát Diệm.
Từ hơn một thế kỷ trước, giữa những cánh đồng chiêm trũng, công trình này đã được dựng nên bằng đá, gỗ và niềm tin, như một bản hợp xướng giao hòa giữa tín ngưỡng phương Tây và hồn kiến trúc Việt Nam.
Dáng dấp của một “kinh đô Công giáo Việt Nam”
Quần thể Phát Diệm trải dài trên diện tích hơn 22 hecta, được khởi dựng từ năm 1875 và hoàn thiện vào năm 1899, dưới sự chỉ đạo của linh mục Phêrô Trần Lục — người dân vẫn gọi một cách thân mật là Cụ Sáu.
Trong suốt hơn hai thập kỷ, Cụ Sáu vừa là linh mục, vừa là kiến trúc sư, nhà tổ chức, nhà lãnh đạo cộng đồng. Ông quy tụ hàng trăm thợ mộc, thợ đá, thợ chạm tài hoa từ khắp miền Bắc, để cùng nhau tạo nên một công trình vừa thấm đẫm tinh thần Công giáo, vừa mang linh hồn đình chùa Việt.
Ở Phát Diệm, tháp chuông không vươn cao như giáo đường phương Tây, mà mái lại cong như mái đình, mái chùa.
Đá và gỗ — hai vật liệu tưởng như khô khan — lại trở nên mềm mại, thậm chí uyển chuyển dưới bàn tay người thợ. Mỗi phiến đá, mỗi kèo gỗ như đang nở hoa, kể một câu chuyện riêng về lòng tin và cái đẹp.
Phương Đình – trái tim bằng đá của Phát Diệm
Giữa khuôn viên là Phương Đình – công trình được hoàn thiện vào năm 1899.
Cao 25 mét, dài 24 mét, rộng 17 mét, Phương Đình như một “cổng trời” dẫn lối vào quần thể.
Tầng dưới được xây hoàn toàn bằng đá xanh với những vòm cửa chạm trổ tinh vi, khớp từng phiến như ghép một bản nhạc bằng tay.
Bên trong, chiếc sập đá nguyên khối khắc hình Chúa Giêsu và các vị Thánh — mỗi đường nét đều uyển chuyển như sợi chỉ trên lụa.
Trên tầng ba, quả chuông nặng gần 2 tấn, đúc từ năm 1890, vẫn vang đều mỗi ngày. Người dân kể rằng, trong những đêm tĩnh mịch, tiếng chuông ấy có thể vọng đến tận ba tỉnh — Ninh Bình, Nam Định và Thanh Hóa. Một âm thanh ngân dài, như gọi tên ký ức của cả vùng đất.
Nhà thờ Lớn – nơi hội tụ của ánh sáng và đức tin
Chính giữa quần thể là Nhà thờ Đức Mẹ Mân Côi, khánh thành năm 1891 – nay là Nhà thờ Chính tòa Phát Diệm.
Công trình dài 74m, rộng 21m, cao 15m, với 6 hàng cột lim nguyên khối – 48 cây tất cả, mỗi cây nặng hơn 10 tấn.
Gian thượng đặt bàn thờ đá nguyên khối nặng 20 tấn, chạm khắc tinh tế hình bốn loài hoa của bốn mùa.
Dưới ánh sáng hắt qua ô cửa, mặt đá như phủ một lớp lụa trong suốt, khiến gian thánh đường toát lên vẻ đẹp vừa trang nghiêm, vừa mềm mại.
Bốn nhà nguyện nhỏ bao quanh — Thánh Giuse, Thánh Phêrô, Thánh Rôcô và Trái Tim Chúa Giêsu — tạo nên một tổng thể hài hòa, mỗi nơi là một câu chuyện của niềm tin và nghệ thuật.
Nhà thờ Đá – viên ngọc cổ giữa quần thể
Nếu Nhà thờ Lớn là linh hồn, thì Nhà thờ Đá (Trái Tim Đức Mẹ) là viên ngọc quý.
Xây dựng năm 1883, toàn bộ từ nền, cột, tường, tháp, bàn thờ đều bằng đá chạm.
Trên những bức phù điêu, phượng hoàng và sư tử cùng xuất hiện – như sự giao hòa giữa biểu tượng phương Đông và phương Tây.
Trên tòa Đức Mẹ, dòng chữ khắc bằng bốn thứ tiếng – Việt, Hán, Pháp, La Tinh – cầu nguyện cho “Trái tim rất thành Đức Bà chẳng hề mắc tội tổ tông truyền”.
Một chi tiết nhỏ, nhưng là minh chứng cho tư duy cởi mở và đa văn hóa của người xây dựng trong thế kỷ XIX.
Từ đá, gỗ đến di sản
Toàn bộ quần thể gồm ao hồ, Phương Đình, Nhà thờ Lớn, bốn nhà nguyện, ba hang đá nhân tạo và Nhà thờ Đá.
Mỗi hạng mục đều được tính toán, định hướng theo phong thủy, để nước, cây, đá và ánh sáng cùng cộng hưởng trong một nhịp thở.
Từ năm 2023, các chuyên gia Việt Nam và Nhật Bản đang phối hợp hoàn thiện hồ sơ để đề nghị UNESCO công nhận Nhà thờ Phát Diệm là Di sản Văn hóa Thế giới.
Một hành trình xứng đáng, cho công trình đã vượt hơn trăm năm sóng gió mà vẫn đứng đó — đẹp, bền và đầy nhân văn.
Phát Diệm – nơi niềm tin hoá thành kiến trúc
Hơn cả một công trình tôn giáo, Phát Diệm là một biểu tượng về sự gặp gỡ giữa văn hoá và niềm tin, giữa phương Tây và phương Đông, giữa bàn tay người thợ Việt và tinh thần Công giáo.
Ở đó, đá và gỗ biết nói, kiến trúc biết thở, và ánh sáng trở thành lời cầu nguyện.
Giữa một thế giới đang thay đổi từng ngày, Phát Diệm vẫn đứng đó — trầm mặc, an nhiên, như một bản giao hưởng không bao giờ tắt.