Giữa vùng núi rừng Tây Nguyên hùng vĩ, làng Kép thuộc xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, là một viên ngọc kiến trúc – văn hóa bản địa vẫn ẩn mình giữa thiên nhiên. Nơi đây không chỉ lưu giữ những công trình truyền thống như nhà Rông, nhà sàn, nhà mồ, mà còn là nơi nghệ thuật điêu khắc gỗ truyền thống của người Jrai được tiếp nối, bám rễ trong đời sống cộng đồng. Dù đối mặt với những áp lực hiện đại hóa, Làng Kép vẫn giữ được những nét kiến trúc và không gian truyền thống hiếm hoi – điều rất có ý nghĩa trong bối cảnh bảo tồn và phát triển du lịch văn hóa.
Kiến trúc & cảnh quan bản địa – giá trị vật thể
Nhà Rông, nhà sàn & bố cục làng truyền thống
Một trong những đặc trưng dễ nhận diện tại Làng Kép là nhà Rông – công trình tập trung sinh hoạt cộng đồng, được coi như “trái tim làng”. Trong làng hiện nay tồn tại ít nhất một nhà Rông lớn, một nhà Rông nhỏ cùng một nhà dài trong khu vực sân trung tâm, bao quanh bởi cây cổ thụ và không gian sân làng.
Nhà sàn – loại hình nhà ở truyền thống của người Jrai – sử dụng vật liệu địa phương (gỗ, tre, nứa) với sàn cao, thông thoáng, phù hợp với khí hậu Tây Nguyên và địa hình dốc. Bố cục dân cư được tổ chức theo kiểu “quây quần” quanh nhà Rông – tạo nên không gian làng có tính liên kết, giao tiếp cộng đồng.
Nhà mồ – kiến trúc linh thiêng & nghệ thuật điêu khắc gỗ
Một trong những điểm thu hút nhiều người đến làng Kép là khu nhà mồ cùng hệ tượng gỗ bao quanh – được ví như “rừng tượng” độc đáo.
Khu nhà mồ tại Làng Kép 1 được mô tả với cấu trúc bao gồm nhà mồ chính + các tượng gỗ đặt quanh – mỗi tượng mang sắc thái biểu cảm riêng. Những tượng này được chế tác từ gỗ tự nhiên trong làng (gỗ mít, xoài, gỗ bản địa) với chủ đề gắn với đời sống, tâm linh, mong ước tái sinh.
Hoa văn trang trí trên mái, nóc, thanh nóc là điểm nhấn kiến trúc. Trên các nóc nhà mồ, các họa tiết biểu tượng như cây brang, hình người, chi tiết thiên nhiên được đục, khắc hoặc tạo hình bằng gỗ tạc.
Khi trời mưa, tiếng mưa rơi trên mái gỗ, ánh sáng lọt qua khoảng trống giữa tượng, mái tạo nên một không gian linh thiêng, tĩnh lặng — góp phần vào trải nghiệm kiến trúc-thiêng liêng. Báo Gia Lai từng gọi đó là “rừng tượng” – nơi xum vầy của ký ức và linh hồn.
Liên hệ cảnh quan & môi trường
Làng Kép tọa lạc trên địa hình đồi núi, xen rừng, nương cà phê, cao su. Cảnh quan tự nhiên được giữ lại – cây rừng, sườn núi, thảm cây thấp – góp phần tạo cảm giác làng hòa quyện thiên nhiên. Không gian sân làng, cây cối, đường mòn nội bộ, khu sinh hoạt cộng đồng được thiết kế mềm mại, không dùng bê tông phủ kín, giúp duy trì mảnh đất thấm nước, giảm tác động đến hệ sinh thái.
Giá trị phi vật thể & văn hóa gắn kết
Kiến trúc làng Kép không thể tách rời phong tục, nghi lễ, âm nhạc, đời sống tín ngưỡng của người Jrai. Trong đó:
• Lễ hội bỏ mả (Pơ Thi): là dịp linh thiêng, người dân tổ chức lễ vật, cồng chiêng, múa, khấn bái bên nhà mồ. Nhà mồ & tượng gỗ đóng vai trò trung tâm trong nghi thức.
• Điêu khắc gỗ & nghệ nhân truyền thống: nghề chạm tượng, khắc mái, hoa văn mái nhà mồ truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Làng Kép có bản sắc nghề gỗ nổi bật trong vùng Gia Lai.
• Tín ngưỡng linh hồn tổ tiên: kiến trúc nhà mồ và tượng thể hiện niềm tin, mối liên hệ giữa người còn sống và người đã khuất.
• Sinh hoạt cộng đồng, truyền miệng, ngôn ngữ bản địa: kiến trúc sắp đặt không gian làng phản ánh lối sống cộng đồng – các nhà sàn, lối đi mở, nhà Rông tổ chức sinh hoạt tập thể.
Thách thức & nguy cơ mai một
1. Hiện đại hóa & thay đổi nhu cầu sinh sống
Người trẻ có xu hướng xây nhà kiên cố, mái tôn, bê tông để bền và tiện nghi hơn. Nhiều nhà sàn truyền thống bị thay thế hoặc tu sửa không đúng kỹ thuật.
2. Thiếu nguồn lực bảo tồn
Nhà mồ, tượng gỗ, mái, chi tiết trang trí cần bảo trì, phục hồi – đòi hỏi kinh phí, kỹ thuật chuyên môn nhưng địa phương thường thiếu.
3. Xâm lấn thiên nhiên & đất đai
Canh tác mở rộng, đốn cây, phát rừng cận kề có thể làm mất môi trường cảnh quan gắn với làng.
4. Mất kiến thức truyền thống
Nghệ nhân già mất đi nếu không có lớp truyền dạy, nhiều chi tiết kiến trúc, hoa văn, kỹ thuật chạm gỗ có nguy cơ thất truyền.
5. Du lịch hóa thiếu kiểm soát
Nếu mở rộng du lịch mà không tính toán kỹ có thể làm biến đổi không gian nguyên sơ, kiến trúc bị “làm mới” mất bản sắc.
Giải pháp & hướng phát triển bền vững
• Khảo sát, tư liệu hóa & lập hồ sơ di sản
• Tu bổ & phục hồi đúng kỹ thuật
• Lớp truyền dạy & đào tạo thế hệ trẻ
• Quy hoạch du lịch văn hóa có kiểm soát
• Kết hợp với kiến trúc đương đại mềm
• Hỗ trợ chính sách & kinh phí
Kết luận
Làng Kép, với tên Plei Kép, là minh chứng sống cho cách kiến trúc truyền thống — cảnh quan bản địa — văn hóa cộng đồng – gắn kết nhau. Nhà Rông, nhà sàn, nhà mồ, tượng gỗ không chỉ là vật thể kiến trúc mà là chất kết nối giữa người, tổ tiên và thiên nhiên. Nếu được đầu tư đúng hướng — tư liệu hóa, phục hồi, gắn kết cộng đồng, phát triển du lịch văn hóa thì Làng Kép có thể trở thành di sản kiến trúc sống, điểm đến văn hóa sâu sắc của Gia Lai, Tây Nguyên, và của Việt Nam.