Mỗi lần mưa lớn, nhiều con phố nội đô ùn ứ nước, xe chết máy giữa đường, dòng người chậm chạp lội nước qua vỉa hè dẫn đến sự gián đoạn cuộc sống vốn bận rộn thường ngày. Khi hiện tượng ngập lụt không còn là sự cố ngẫu nhiên mà trở thành cú sốc định kỳ, câu hỏi lại vang lên: thành phố có thể “chống” hay nên “cộng sinh” với nước?
Thành phố “bê tông hóa” và bài học từ nước
Quá trình phát triển đô thị nhanh chóng kéo theo việc mở rộng hạ tầng, san lấp hồ ao, thu hẹp kênh rạch, đồng thời tăng cường diện tích bê tông hóa. Cảnh tượng ban đầu có vẻ hiện đại, gọn gàng – nhưng khi mưa lớn, hệ thống thoát nước không đủ khả năng xử lý lưu lượng nước dồn về. Những điểm ngập mới xuất hiện trong các khu mới xây dựng, thậm chí các tuyến đường vốn được thiết kế tiêu chuẩn vẫn bị ngập.
Điều đó cho thấy: hệ thống tiêu thoát nước truyền thống đang đứng trước giới hạn. Khi lượng mưa vượt mức thiết kế, hoặc khi hạ tầng cũ bị xuống cấp, thì đô thị không chỉ bị ảnh hưởng tạm thời, mà phải gánh chịu hậu quả dai dẳng. Nước không thoát được kịp, hệ thống cống suy yếu, vật liệu không phù hợp, và cư dân là những người chịu ảnh hưởng trực tiếp.
Tư duy mới: đô thị “thấm nước” thay vì chỉ chống nước
Trước thách thức ấy, giới kiến trúc và quy hoạch bắt đầu nhìn lại cách làm quen thuộc – không chỉ là xây thêm đường cống, trạm bơm, hồ điều tiết, mà là thay đổi tư duy quy hoạch. Thay vì chống lại nước bằng hạ tầng cứng hoàn toàn, đô thị có thể học cách thấm hút – giữ lại – sử dụng nước mưa theo cách thân thiện hơn với tự nhiên.
Một số mô hình mới đề xuất: sử dụng vật liệu mặt nền thấm nước, tạo sân vườn, cây xanh và mặt nước xen kẽ trong khu dân cư, công viên có chức năng trữ nước tạm thời khi mưa lớn, kết hợp hệ thống giao thông – mặt đất được thiết kế để “chế tác” không chỉ lối đi mà là bề mặt có thể chứa nước nhỏ trong thời gian ngắn.
Kiến trúc không chỉ là hình khối thanh lịch, mà còn là tấm lọc tự nhiên, giúp đô thị không quá phụ thuộc vào hệ thống cống nhiều tầng, mà vẫn giảm được áp lực thoát nước khi mưa bất thường. Với cách nhìn này, công trình dân dụng cũng phải thay đổi: nền nhà cao hơn nơi trũng; sàn tầng hầm và tầng trệt được xử lý ưu tiên chống thấm; vật liệu ốp lát, gạch lát sân, vỉa hè được chọn để có khả năng chịu nước hoặc thoát nước nhanh…
Vật liệu – từ trang trí tới chức năng chống ngập
Chuyển đổi tư duy quy hoạch đi đôi với sự phát triển vật liệu xây dựng thích ứng với khí hậu. Những vật liệu mới được lựa chọn không chỉ vì đẹp, bền, mà còn vì tính thấm nước, khả năng chống thấm khi ngập tạm thời, hoặc xử lý nhiệt ẩm tốt khi mùa mưa kéo dài.
Khi thiết kế kiến trúc và quy hoạch đô thị bắt đầu đặt yêu cầu chống ngập – vật liệu ốp lát, đá ốp, gạch lát đường, bề mặt hè phố… đều không được xem nhẹ chức năng thoát nước và chịu ẩm. Điều này đòi hỏi nhà thiết kế và chủ đầu tư phải coi xét yếu tố khí hậu như một phần không thể tách khỏi mỹ thuật kiến trúc.
Việc sử dụng vật liệu thân thiện với môi trường (gạch hay đá có bề mặt chống thấm, chịu độ ẩm cao, cấu trúc thoát nước thẩm thấu tốt) trở thành một phần thiết yếu khi quy hoạch các khu dân cư, trường học, bệnh viện hay công cộng – chứ không chỉ là yếu tố phụ.
Hệ thống quy hoạch - quản lý & chính sách hỗ trợ
Bên cạnh thiết kế vật thể và vật liệu, câu chuyện chống ngập lụt cũng là câu chuyện quản lý – quy hoạch đồng bộ và sự phối hợp giữa các cấp chính quyền, chuyên gia và doanh nghiệp tư nhân.
Để hệ thống thoát nước hoạt động hiệu quả, cần không chỉ thiết kế trước khi xây dựng, mà còn phải cập nhật dữ liệu khí hậu mới nhất, lập bản đồ ngập lụt chi tiết theo từng khu vực nhỏ (từng ô phố). Chính sách cấp phép xây dựng, quy định mật độ cây xanh, quy định phần trữ nước, hồ điều tiết nhỏ trong nội khu... đều cần đưa vào tiêu chí đánh giá công trình mới.
Một xu hướng nổi bật trong nhiều đô thị là hợp tác công-tư (PPP) để đầu tư các hồ điều tiết, trạm bơm, trạm chứa nước; đồng thời áp dụng “ngân sách xanh” hay giấy phép ưu đãi cho công trình sử dụng vật liệu xanh, hoặc có thiết kế chống ngập chủ động.
Kết nối hiện tại và tương lai bền vững
Những thay đổi trong kiến trúc và quy hoạch đô thị để ứng phó với ngập lụt không chỉ là yêu cầu kỹ thuật – mà là sự chuyển đổi trong cách nhìn con người với thành phố của mình. Khi mưa lớn không còn là kẻ thù phải đẩy lui, mà là thành phần của môi trường đô thị có thể được hấp thụ, điều tiết và “sống cùng”, đô thị sẽ trở nên linh hoạt và ít bị tổn thương hơn trước những biến đổi khí hậu bất thường.
Việc thiết kế cảnh quan xanh, khu vực chứa nước tạm thời, sử dụng vật liệu thấm, thay đổi cao độ nền, cập nhật quy hoạch và phối hợp liên ngành là những bước đi dần dần để hướng tới thành phố bền vững hơn — nơi con người và tự nhiên có thể chia sẻ không gian sống chung.