Sơn dầu (oil painting) là một trong những kỹ thuật hội họa lâu đời và được ưa chuộng nhờ khả năng biểu đạt màu sắc phong phú, độ sâu và lớp lớp ánh sáng. Khác với các chất liệu mau khô như akrilic, sơn dầu khô chậm, cho phép họa sĩ kéo, pha trộn và hiệu chỉnh trong nhiều ngày — tạo ra không gian biểu cảm tinh tế. Tuy nhiên để vẽ sơn dầu đẹp và bền, không chỉ cần cảm hứng mà còn phải hiểu kỹ thuật — từ cách chuẩn bị mặt vẽ, chọn vật liệu, đến cách xử lý lớp màu — tất cả đều ảnh hưởng đến chất lượng cuối cùng.
1. Chuẩn bị mặt vẽ & vật liệu
Trước khi chạm cọ, việc chuẩn bị nền vải / toan (canvas) là rất quan trọng. Thông thường, toan được căng, xử lý lớp gesso để có độ bám và hạn chế hút dầu. Sau đó, nhiều nghệ sĩ còn áp dụng lớp underdrawing (phác thảo nền) hoặc underpainting (vẽ lớp nền đơn sắc) để xác định sáng tối và cấu trúc trước khi đặt màu.
Màu sơn dầu được tạo nên từ pigment (bột màu) hòa với dầu (thường là dầu lan, dầu óc chó, dầu ngủy). Theo nguyên tắc fat over lean (lớp “nhiều dầu” trên lớp “ít dầu”), nghĩa là lớp sau nên chứa dầu nhiều hơn lớp trước để lớp phía trên không bị nứt khi khô. (Nếu bỏ qua nguyên tắc này, rất dễ dẫn đến hiện tượng nứt hoặc không bền màu).
Ngoài ra, có thể tự pha chế màu dầu từ pigment thô và dầu nền — điều này giúp kiểm soát độ mịn, độ bền và chất lượng màu riêng theo ý muốn của người vẽ.
2. Các kỹ thuật lớp màu (layering) & xử lý bề mặt
Một trong những phương pháp kinh điển trong sơn dầu là làm việc theo lớp — tức là xây dựng từ lớp nền, sau đó dần dần thêm lớp màu, hiệu ứng ánh sáng, chi tiết và lớp bảo vệ cuối cùng (varnish). Lớp nền giúp định hình giá trị sáng tối, lớp giữa là lớp chính, lớp trên cùng có thể là hiệu ứng như glazing, scumbling, impasto hoặc wet-on-wet (alla prima).
• Glazing: phủ lớp mỏng màu trong lên lớp khô dưới để hiệu chỉnh sắc độ, tạo độ sáng và chiều sâu mà không che mất chi tiết bên dưới.
• Scumbling: dùng một lớp màu sáng pha loãng phủ nhẹ lên lớp tối hơn đã khô để làm mềm viền, tăng độ mờ và điểm nhấn ánh sáng.
• Impasto: đặt màu dày, tạo vân nổi trên mặt tranh, giúp ánh sáng phản chiếu và làm nổi bật chất liệu bút cọ.
• Wet-on-wet (alla prima): vẽ khi lớp màu trước còn ướt, kết hợp liền mạch các vệt màu mà không để khô giữa các bước — thích hợp cho thể loại vẽ nhanh, bộc lộ cảm xúc ngay tức thì.
Những kỹ thuật này không loại trừ lẫn nhau — bạn có thể kết hợp glazes và impasto, hoặc scumble trên lớp wet, tùy phong cách và hiệu ứng mong muốn.
3. Phương pháp xử lý ánh sáng & sáng tối (chiaroscuro)
Một phần quan trọng của tranh sơn dầu là quản lý ánh sáng — làm sao để vùng sáng nổi bật, vùng tối giữ chiều sâu mà không mất chi tiết. Kỹ thuật chiaroscuro (tương phản sáng – tối) là công cụ cổ điển giúp tạo khối và chiều sâu cho hình ảnh.
Họa sĩ thường vẽ theo bước: tạo vùng tối, sau đó dần thêm vùng trung gian và vùng sáng, đảm bảo các giá trị (value) chuyển nhẹ nhàng và hợp lý. Trong sơn dầu, việc pha màu từ tối đến sáng, dần “mở” ánh sáng bằng cách thêm màu sáng hoặc phủ lớp glaze nhẹ là cách làm phổ biến.
4. Mẹo & lưu ý khi thực hành
• Kiểm soát độ loãng – dày: Khi mới bắt đầu vẽ một khu vực, nên dùng màu pha loãng để dễ xử lý; phần chi tiết cuối thêm lớp dày để nêu bật chất liệu.
• Chờ lớp khô tương đối: Với kỹ thuật layering, mỗi lớp nên có độ khô tương đối trước khi phủ lớp tiếp theo (trừ khi dùng kỹ thuật wet-on-wet).
• Giữ bút và palette sạch: Dầu và dung môi (thinner) nên sử dụng hợp lý, không để cọ bám quá nhiều chất trợ— điều này dễ làm màu bị nhờn hoặc biến chất.
• Tránh phủ lớp quá dày đột ngột: Đặt vùng chi tiết dày đột ngột trên vùng nền mỏng có thể gây bong tróc sau này.
• Kiên nhẫn và luyện tập: Sơn dầu là kỹ thuật cần thời gian — cả trong việc học cách kiểm soát lớp khô, cách pha màu và xử lý ánh sáng.
5. Ứng dụng & sáng tạo
Kỹ thuật sơn dầu không giới hạn phong cách: từ hiện thực, siêu thực đến trừu tượng. Bạn có thể chọn vẽ chi tiết, mượt mà hoặc mạnh bạo, dày vân; có thể pha màu tự làm; hoặc thử nghiệm với màu trong suốt, đổ màu (drenching) hay vẽ ướt (alla prima).
Nghệ sĩ có thể dựa trên nền underpainting đơn sắc, sau đó dùng glazing để “chạm” ánh sáng nhẹ lên vùng họ muốn nổi bật. Hay họ có thể khởi đầu bằng vệt màu mạnh và tinh chỉnh từ đó. Sự linh hoạt trong kỹ thuật chính là điểm mạnh của sơn dầu, cho phép người vẽ kể câu chuyện bằng màu sắc, ánh sáng và chất liệu.