Trong nền mỹ thuật Việt Nam, kỹ thuật vẽ và sơn là một trong những phần cốt lõi làm nên bản sắc riêng biệt — từ sơn mài truyền thống, sơn cổ truyền, sơn thếp vàng tới sơn dầu hiện đại. Những kỹ thuật này không chỉ là cách vẽ màu lên mặt vóc mà là quá trình công phu, đòi hỏi hiểu biết sâu về vật liệu, tay nghề thủ công và sự sáng tạo. Năm 2025, khi nghệ thuật đương đại tiếp tục phát triển mạnh, việc giữ gìn kỹ thuật truyền thống đồng điệu với đổi mới càng trở nên cần thiết.
Lịch sử & giá trị truyền thống
Sơn mài — một trong những kỹ thuật nổi bật của Việt Nam — có lịch sử lâu đời và mang đặc điểm địa phương rất rõ. Sơn cổ truyền như sơn ta, sơn cánh gián, then sơn đen... được dùng trong các sản phẩm thủ công mỹ nghệ, kiến trúc tôn giáo, tượng, đồ gỗ... Nghệ nhân Nguyễn Tấn Phát (Đường Lâm, Sơn Tây) chia sẻ rằng nguyên liệu truyền thống gồm: sơn ta, vàng quỳ, bạc quỳ, đất sét, vải, giấy, nhựa thông...
Ngoài kỹ thuật vật liệu, phương pháp gia công sơn mài truyền thống là quá trình nhiều bước: nhào nặn, chôn vùi, mài moi — kỹ thuật tạo lớp sơn dày mỏng khác nhau, độ bóng cao, màu sắc sâu, ánh sáng, vân sơn lấp lánh.
Kỹ thuật sơn dầu & vẽ hiện đại
Bên cạnh sơn mài, sơn dầu là chất liệu được họa sĩ Việt Nam sử dụng rộng rãi, nhất là trong hội họa hiện đại và phái thực nghiệm. Chất liệu này cho phép sáng tác với lớp màu đa dạng, pha trộn, hiệu ứng ánh sáng – đặc biệt khi vẽ nhiều lớp, đắp trang trí bề mặt, tạo độ dày/độ mỏng màu theo từng lớp sáng tạo. Một điểm thú vị là, trong đời sống hội họa đương đại, nhiều họa sĩ trẻ kết hợp kỹ thuật vẽ sơn dầu với bút pháp biểu hiện, trừu tượng hoặc các yếu tố bản địa để tạo nên tác phẩm vừa hiện đại vừa có gốc rễ Việt Nam.
Đổi mới kỹ thuật & thử nghiệm sáng tạo
Năm 2025 chứng kiến nhiều thử nghiệm mới trong kỹ thuật vẽ & sơn:
• Trong triển lãm “Như những lớp phù sa”, các tác phẩm sơn mài không chỉ giữ lớp vóc truyền thống mà còn có cách tạo màu mới — đa dạng hơn, sử dụng lớp sơn mỏng – dày linh hoạt để tận dụng ánh sáng, phản chiếu và độ sâu màu sắc.
• Ngoài ra, các nghệ sĩ cũng thử nghiệm sơn mài trên vật liệu khác như gốm, mây tre đan, gỗ ngoài vóc gỗ truyền thống — mở rộng chất liệu thể hiện và tạo trải nghiệm thị giác mới.
Quy trình kỹ thuật: những bước không thể thiếu
1. Chuẩn bị vóc tranh/bề mặt
Vóc gỗ thường được xử lý, đánh nhám, phết lớp keo, lót để sơn bám tốt. Với sơn dầu, phần vóc (canvas, vải, hoặc gỗ) cũng được chuẩn bị kỹ để không hút dầu quá nhanh.
2. Lớp sơn lót (ground/nền)
Trong sơn mài, thường có lớp lót đầu tiên (sơn đen/then), giúp tạo độ sâu và làm nền cho các sắc màu phủ sau. Sơn lót cần được xử lý kỹ để không bị bong, nứt khi sơn lên nhiều lớp.
3. Phủ màu & tạo hiệu ứng
Trong sơn mài truyền thống, sau lớp lót là các lớp màu, có thể sử dụng son đỏ, vàng, bạc, vỏ trai, rồi mài bóng nhiều lần — kỹ thuật “chôn vùi” & “mài moi” giúp lớp sơn có độ bóng sâu, vân sơn đẹp.
Trong sơn dầu, nghệ sĩ sử dụng lớp màu phủ, lớp trong suốt (glaze), lớp dày hơn để làm nổi khối, ánh sáng, độ bền màu.
4. Khô & hoàn thiện
Sơn mài cần thời gian khô lâu, quá trình mài bóng cuối cùng để đạt độ phản chiếu, độ bóng cao. Sơn dầu cũng cần bảo dưỡng sau khi lớp màu hoàn.
Thách thức hiện nay
• Thiếu nhân lực làng nghề & nghệ nhân bậc cao: nhiều kỹ thuật truyền thống đang có nguy cơ thất truyền nếu không có lớp kế nghiệp.
• Chi phí nguyên liệu truyền thống cao, khan hiếm: sơn ta, son đỏ, vàng bạc thếp... đôi khi khó tìm, giá cao.
• Thời gian sản xuất lâu & đòi hỏi tâm huyết cao: sơn mài cần nhiều công đoạn, thời gian mài khô; sơn dầu nếu xử lý không tốt dễ bị nứt, ố vàng.
• Áp lực thị trường & tiêu dùng nhanh: người mua muốn sản phẩm rẻ & nhanh, nhưng kỹ thuật thủ công thì không thể nhanh được
Tầm nhìn & giải pháp cho kỹ thuật vẽ và sơn
• Đào tạo chuyên sâu & truyền nghề: trường nghệ thuật, làng nghề, lớp học sơn mài giúp truyền lại kỹ thuật từ thế hệ trước.
• Nghiên cứu & phát triển vật liệu thay thế bền vững: vật liệu tái chế, sơn sinh học, phụ liệu thay thế vàng bạc thếp khi giá cao, để giảm chi phí và tăng khả năng tiếp cận.
• Hỗ trợ từ nhà nước & tổ chức văn hóa: chính sách bảo hộ kỹ thuật, hỗ trợ kinh phí triển lãm, quảng bá văn hóa; đưa nghệ thuật sơn mài.
• Kết hợp giữa truyền thống & sáng tạo đương đại: giữ nguyên kỹ thuật lâu nay nhưng sáng tạo cách khai thác vật liệu, bố cục, xử lý ánh sáng, thử nghiệm chất liệu
Kết luận
Kỹ thuật vẽ và sơn, đặc biệt sơn mài và sơn dầu là trái tim của mỹ thuật Việt Nam. Không chỉ là kỹ thuật, chúng là khoáng sản văn hóa, chứa đựng tâm hồn dân tộc. Khi được giữ gìn đúng mực, được thử nghiệm sáng tạo và được truyền nghề bài bản, chúng sẽ tiếp tục tỏa sáng trong nghệ thuật đương đại.
Việc phát huy kỹ thuật truyền thống không chỉ giành cho những nghệ nhân giàu kinh nghiệm, mà là hành trình chung — của những họa sĩ trẻ, lớp học mỹ thuật, cộng đồng yêu nghệ thuật, và cả chính sách hỗ trợ của xã hội.