Lửa thử đất, nghề thử người: Hành trình nghệ thuật gốm của Phan Thanh Sơn
Hà Nội – Trải qua hơn ba thập kỷ gắn bó với chất liệu gốm, họa sĩ Phan Thanh Sơn đã xây dựng dấu ấn riêng trong nghệ thuật đương đại Việt Nam. Từ những bước chân đầu tiên phải “vào nghề” theo ngẫu nhiên đến việc làm chủ đất – men – lửa, hành trình của anh là tấm gương về sự kiên trì, sáng tạo và trân trọng nghề thủ công.
1. Khởi đầu bất ngờ với gốm
Sinh viên ngành thiết kế đồ họa tại Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, Phan Thanh Sơn ban đầu chọn ngành đồ họa với kỳ vọng phát triển theo sở trường. Nhưng nhà trường phân vào ngành gốm, một sự thay đổi bất ngờ khiến anh, khi đó “chưa biết nó là gì”, phải đối diện với chất đất – lửa – men như một thử thách.
Trong 6 năm đại học, anh tạm thời bỏ qua đam mê thiết kế và lao vào các công việc khác, hình thành thói quen ký họa mọi thứ xung quanh – con người, phố xá, động vật, đời sống thường nhật. Khi tốt nghiệp, anh quay về với gốm – lần này không còn thái độ “làm cho xong” mà bắt đầu học cách lắng nghe đất, hiểu lửa, thấu kỹ thuật.
2. Gốm – nơi nghệ thuật phải đi cùng kỷ luật
Không giống hội họa với sự tự do gần như tuyệt đối, nghệ thuật gốm là lãnh địa đòi hỏi kỷ luật, kiên nhẫn và kiến thức liên ngành. ¬Phan Thanh Sơn nhấn mạnh: “Người ta thường nghĩ cái đẹp của gốm đến từ sự bất ngờ của lửa, nhưng với người lấy gốm làm lẽ sống, mọi ‘bất ngờ’ đều phải được kiểm soát.”
Mỗi công đoạn – từ tạo hình, định hình khối, chọn men, canh nhiệt độ nung – đều quyết định tác phẩm thành hay bại. Sai sót nhỏ như pha men sai tỷ lệ, chọn độ dày không đúng, tính cấu trúc vật liệu chưa chuẩn hoặc chế độ nung sai đều có thể khiến sản phẩm rạn nứt hoặc vỡ.
3. Ngôn ngữ hình tạo và dấu ấn riêng
Được đào tạo bài bản và hiện là giảng viên tại trường Mỹ thuật công nghiệp, Phan Thanh Sơn vừa là nghệ sĩ vừa là thợ thủ công thực thụ – trực tiếp tham gia toàn bộ quy trình từ đất, men đến lửa. Phong cách sáng tác của anh mang hơi hướng lập thể hiện đại, ngẫu hứng mà tự nhiên. Anh không chỉ tạo tác theo cảm xúc mà dựa vào hiểu biết sâu về kỹ thuật và khoa học – điều mà rất ít nghệ sĩ gốm làm được.
Hình tượng người phụ nữ là một trong những đề tài trung tâm trong sáng tác của anh. Không phải là hình người lí tưởng hóa, mà là những thân phận đời thường: người mẹ vùng cao, thiếu nữ ngoài chợ, dáng ngồi nghỉ giữa trưa hè… Anh dùng chất đất mộc, men trầm ấm để truyền tải nét giản dị nhưng mạnh mẽ đó. Bên cạnh đó, hình tượng động vật – như chú bò đất nâu khỏe khoắn – cũng xuất hiện nhiều, mang dấu ấn hình khối lồi lõm và men chảy tự nhiên tạo nên hiệu ứng nghệ thuật “ngoài ý muốn” mà anh luôn trân trọng.
4. Gắn bó với làng nghề và truyền nghề
Sau hơn 20 năm sống và làm việc tại các làng nghề gốm truyền thống như Mường Chanh (Sơn La), Phước Tích (Huế), Biên Hòa… Phan Thanh Sơn chứng kiến sự thay đổi mạnh mẽ trong thế hệ kế cận. Nếu trước đây nghề gốm chỉ dành cho người “lỡ bước”, nay nhiều sinh viên lựa chọn theo đuổi và yêu nghề.
Tại trường đại học, số sinh viên ngành gốm tăng nhanh: từ vài người đến gần 100 người trong năm gần đây – cho thấy nghề gốm đang được nhìn nhận lại với sự trân trọng và hứng thú mới. Anh cho rằng, trong thế giới ảo hiện nay, mỗi tác phẩm gốm là duy nhất, không thể sao chép – đó chính là cách các bạn trẻ thể hiện bản sắc cá nhân.
Đối với anh, truyền nghề không chỉ là dạy kỹ thuật mà còn là truyền “tâm thế, cách sống với nghề”. Từ chuỗi triển lãm “Chơi Đất I–IV” đến “Chơi Đất V” chuẩn bị diễn ra tại Hà Nội, anh vẫn giữ thái độ thâm sâu với đất và lửa.
5. Dấu ấn trong nghệ thuật gốm đương đại Việt Nam
Trong triển lãm “Chơi đất V” (10/2025) tại Nhà triển lãm Mỹ thuật 16 Ngô Quyền (Hà Nội), với 129 tác phẩm đa dạng về hình thức và đề tài, Phan Thanh Sơn đã thể hiện khát vọng làm mới gốm Việt Nam. Tên tuổi anh được xem như một trong những nghệ sĩ dẫn đầu trong lĩnh vực gốm nghệ thuật hiện đại Việt Nam – không chỉ sáng tác mà còn nghiên cứu các dòng gốm truyền thống như Gốm Chăm, Gốm Hoa Lam, gốm Mường… và công bố nhiều công trình khoa học giá trị.
6. Kết nối giữa người, nghề và chất liệu
Có thể nói, hành trình của Phan Thanh Sơn là minh chứng cho câu nói “lửa thử đất, nghề thử người”. Anh không chọn nghề gốm vì sẵn sàng, mà nghề gắn bó với anh và anh đã đáp lại bằng sự nghiêm túc, sáng tạo và lòng yêu nghề.
Chất đất, khối men, ngọn lửa nung – tất cả trở thành ngôn ngữ riêng của anh, nơi kỹ thuật, thủ công và nghệ thuật giao thoa. Mỗi tác phẩm là một đoạn hồi ức, một suy tư, một khát vọng. Và hơn hết, mỗi tác phẩm là lời khẳng định: nghề gốm không còn là “nghề chỉ dành cho người lỡ bước”, mà là lựa chọn của tinh thần, của cái đẹp và của bản sắc.
Trong thời đại mà nhiều nghề thủ công đang đứng trước nguy cơ mai một, sự hiện diện của Phan Thanh Sơn và những người theo nghề là một niềm tin rằng gốm Việt vẫn có thể đổi mới, phát triển và lan tỏa.