“Đổi ca” – Câu chuyện nhiều lớp sau một kiệt tác của họa sĩ Sỹ Ngọc
Trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại, có nhiều tác phẩm trở thành dấu mốc không chỉ vì giá trị nghệ thuật mà còn bởi câu chuyện phía sau. Một trong số đó là bức tranh “Đổi ca” của họa sĩ Sỹ Ngọc, sáng tác năm 1962. Ban đầu, tranh được nhìn nhận như một tác phẩm hiện thực xã hội chủ nghĩa, ca ngợi người lao động trong thời kỳ xây dựng đất nước. Nhưng càng về sau, các nhà nghiên cứu càng khám phá ra nhiều lớp ý nghĩa, biến “Đổi ca” thành một tác phẩm tự sự đầy tính cá nhân và triết lý.
Bối cảnh xã hội và hành trình sáng tác
Đầu thập niên 1960, miền Bắc Việt Nam bước vào thời kỳ khôi phục kinh tế sau chiến tranh, với phong trào thi đua lao động sản xuất mạnh mẽ. Văn học, nghệ thuật cũng được định hướng phản ánh tinh thần “ngợi ca con người mới xã hội chủ nghĩa”. Trong bối cảnh ấy, nhiều họa sĩ đã xuống mỏ, ra công trường, về nông thôn để vẽ hiện thực cuộc sống.
Sỹ Ngọc là một trong những nghệ sĩ tiêu biểu đi theo hướng này. Trước khi sáng tác “Đổi ca”, ông đã có chuyến đi thực tế tại mỏ than Cẩm Phả – nơi ông tận mắt chứng kiến cuộc sống công nhân. Những ca làm việc nối tiếp nhau, cảnh người đi, người về trong ánh sáng đèn mỏ đã để lại trong ông ấn tượng mạnh. Từ đó, ông thai nghén tác phẩm “Đổi ca”, lấy cảm hứng từ chính sự luân phiên ấy.
Cấu trúc tranh và ngôn ngữ tạo hình
“Đổi ca” là bức tranh sơn mài, chất liệu truyền thống nhưng được thể hiện bằng ngôn ngữ hiện thực mới mẻ. Tranh chia thành hai mảng chính: nhóm công nhân tan ca, gương mặt mệt mỏi nhưng ánh mắt kiên cường; và nhóm công nhân bước vào ca mới, khí thế dứt khoát, chuẩn bị tiếp quản công việc.
Ánh sáng trong tranh không rực rỡ mà hơi âm u, gợi cảm giác nặng nề của hầm mỏ. Gam màu trầm, nhiều nâu, đen, vàng gợi lên sự khắc nghiệt nhưng đồng thời cũng ấm áp bởi tinh thần đoàn kết. Đặc biệt, chi tiết “hình trong gương” ở trung tâm tranh gây chú ý: một dáng người cầm khoan hiện lên qua sự phản chiếu. Các nhà nghiên cứu sau này cho rằng đây chính là “hình phân thân” của Sỹ Ngọc, một cách ông giấu mình trong tác phẩm.
Lớp nghĩa bề mặt: Ca ngợi lao động tập thể
Ở tầng nghĩa đầu tiên, “Đổi ca” phản ánh đúng tinh thần thời đại: ca ngợi người công nhân, biểu dương sức mạnh tập thể. Bức tranh được nhiều người xem như một bản “trường ca thị giác” về nhịp sống lao động. Nó vừa là ghi chép hiện thực, vừa là lời cổ vũ tinh thần cho phong trào sản xuất. Trong triển lãm thời kỳ đó, “Đổi ca” được đánh giá cao nhờ sự sinh động, giàu tính nhân văn.
Lớp nghĩa ẩn: Tự họa của người nghệ sĩ
Điều khiến “Đổi ca” đặc biệt không nằm ở lớp nghĩa bề mặt, mà ở ẩn ý cá nhân. Các phân tích sau này cho thấy chi tiết “hình trong gương” không chỉ đơn thuần là công nhân soi mình, mà chính là Sỹ Ngọc “phân thân” trong tác phẩm.
Ở một thời kỳ nghệ sĩ phải gắn sáng tác với chủ đề xã hội, Sỹ Ngọc đã khéo léo đưa cái tôi vào tranh. Ông “trá hình” bản thân thành công nhân, vừa để hòa nhập vào tập thể, vừa để khẳng định sự hiện diện cá nhân. Như vậy, “Đổi ca” không chỉ ca ngợi lao động, mà còn là bức tranh tự sự về hành trình tìm chỗ đứng của nghệ sĩ giữa bối cảnh xã hội đặc thù.
Đổi ca – đổi vai
Tên gọi “Đổi ca” cũng được nhìn nhận đa nghĩa. Về hiện thực, đó là sự đổi ca trong sản xuất. Nhưng ở tầng sâu, nó còn gợi sự “đổi vai” của chính tác giả: từ nghệ sĩ thành công nhân, từ người quan sát thành người trong cuộc.
Đây chính là cách Sỹ Ngọc phản ánh sự giằng co nội tâm: vừa muốn được công nhận với tư cách nghệ sĩ, vừa phải hòa mình vào tập thể. Sự phân thân ấy làm nên chiều sâu đặc biệt của tác phẩm.
Giá trị nghệ thuật và xã hội
“Đổi ca” đánh dấu sự thành công của Sỹ Ngọc ở nhiều phương diện. Về nghệ thuật, nó chứng minh sơn mài có thể dùng để diễn đạt đề tài hiện thực chứ không chỉ giới hạn ở tranh truyền thống. Về xã hội, nó trở thành một trong những hình ảnh tiêu biểu của thời kỳ lao động tập thể.
Câu chuyện nghệ sĩ và thông điệp hôm nay
Câu chuyện sau “Đổi ca” nhắc chúng ta rằng nghệ thuật luôn nhiều tầng nghĩa. Người nghệ sĩ có thể sáng tác trong khuôn khổ xã hội, nhưng luôn tìm cách để tiếng nói cá nhân vang lên. Bức tranh của Sỹ Ngọc vì thế không chỉ là sản phẩm tuyên truyền, mà là minh chứng cho sự khéo léo, bản lĩnh và bản năng tự sự của người nghệ sĩ. Ngày nay, khi nhìn lại, “Đổi ca” không chỉ giúp ta hiểu thêm về bối cảnh lịch sử, mà còn gợi suy ngẫm: làm thế nào để mỗi cá nhân vừa hòa nhập tập thể vừa giữ bản sắc riêng
Kết luận
“Đổi ca” không chỉ là một bức tranh đẹp về đề tài lao động. Đằng sau nó là câu chuyện thú vị về sự giằng co giữa xã hội và cá nhân, giữa hiện thực và ẩn dụ. Họa sĩ Sỹ Ngọc đã gửi gắm vào đó không chỉ hình ảnh công nhân mà còn cả hình ảnh chính mình. Đó là lý do tại sao hơn nửa thế kỷ trôi qua, “Đổi ca” vẫn còn sức sống, tiếp tục được nghiên cứu, nhắc lại và truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ nghệ sĩ và công chúng.