Nghe di vật kể về đời sống kiến trúc Hoàng thành Thăng Long từ nghìn năm trước
Từ khi được phát hiện và khai quật hơn hai thập kỷ qua, khu di tích Hoàng thành Thăng Long – trái tim lịch sử của kinh đô xưa – vẫn không ngừng hé lộ những tầng sâu văn hóa và kiến trúc ẩn giấu suốt hàng nghìn năm. Mỗi viên gạch, mảnh ngói, nền điện hay hố trụ cột tìm thấy tại đây không chỉ là chứng nhân của các triều đại Lý, Trần, Lê mà còn là tiếng nói của quá khứ về cách con người đã sống, đã sáng tạo và đã dựng xây một nền văn minh đô thị rực rỡ giữa trung tâm đất nước
Dấu tích của kinh đô ngàn năm
Trước khi mang tên Thăng Long, nơi này từng là thành Đại La dưới thời Cao Biền – một trung tâm hành chính quan trọng của Giao Châu. Khi vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra đây năm 1010, ông nhìn thấy “rồng bay lên” giữa vùng đất hội tụ linh khí, và từ đó đặt tên Thăng Long cho kinh đô mới. Sự lựa chọn ấy không chỉ là tầm nhìn chính trị, mà còn là một quyết định mang tính chiến lược về địa thế – một vùng trung châu thuận lợi giao thương, vừa có sông, vừa có đường, vừa nằm ở vị trí “rốn rồng” của đất Việt.
Di vật kể chuyện cung điện
Từ năm 2002, các cuộc khai quật tại khu vực 18 Hoàng Diệu và khu trung tâm Hoàng thành đã phát hiện hàng triệu hiện vật – từ mảnh ngói men, đồ gốm, gạch khắc chữ, tới vật trang trí rồng, phượng. Trong đó, nhiều mảnh ngói trang trí đầu thú, hoa sen hay lá đề mang đặc trưng mỹ thuật triều Lý và Trần. Mỗi hiện vật, dù nhỏ bé, đều kể câu chuyện về kỹ thuật thủ công, quan niệm thẩm mỹ và tư duy biểu tượng của người xưa.
Đặc biệt, các dấu tích nền móng, bậc thềm đá rồng, hệ thống cống thoát nước và hố trụ cột của điện Kính Thiên cho thấy trình độ quy hoạch và xây dựng rất cao. Người xưa đã biết xử lý nền đất, tổ chức trục lễ nghi Bắc – Nam, và thiết kế hệ thống thoát nước ngầm tinh vi để bảo vệ công trình. Đó không chỉ là kỹ thuật, mà còn là biểu hiện của một tầm nhìn kiến trúc hướng đến sự hài hòa giữa con người, thiên nhiên và quyền lực.
Lớp lớp văn hoá chồng lên nhau
Các nhà khảo cổ học xác định ít nhất bảy tầng văn hóa nối tiếp nhau tại khu trung tâm Hoàng thành. Dưới cùng là dấu tích Đại La – thành cổ thế kỷ IX, phía trên là lớp Lý – Trần với nền móng cung điện và gạch hoa văn tinh xảo, tiếp đó là lớp thời Lê – Nguyễn với dấu vết của điện miếu, sân gạch và đồ sứ trang trí. Mỗi lớp đất là một chương lịch sử, một giai đoạn phát triển của đô thị và triều đình Việt Nam.
Kết quả nghiên cứu không chỉ giúp khẳng định tính liên tục của Hoàng thành trong suốt hơn một thiên niên kỷ, mà còn góp phần tái hiện không gian quyền lực của các vương triều phong kiến. Cung điện, hành lang, sân rồng, lầu các, ao hồ, vườn thượng uyển – tất cả được quy hoạch trong một trục nghi lễ cân đối, biểu thị quan niệm “thiên – địa – nhân” thống nhất.
Từ khảo cổ đến bảo tồn sống động
Sau khi được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới năm 2010, công tác bảo tồn Hoàng thành bước sang giai đoạn mới. Không chỉ dừng ở khai quật, giới chuyên môn đang ứng dụng công nghệ số, dựng mô hình 3D và tổ chức trưng bày tương tác để giúp công chúng “đi ngược thời gian” khám phá kinh đô cổ. Các chương trình tham quan đêm, tái hiện lễ nghi cung đình hay trải nghiệm “Giải mã Hoàng thành” đã biến nơi đây thành một bảo tàng sống giữa lòng Hà Nội.
Cùng với đó, nhiều nghiên cứu mới được triển khai nhằm phục dựng phần nền điện Kính Thiên – trung tâm của Hoàng thành xưa. Mục tiêu không chỉ là khôi phục hình ảnh một cung điện, mà còn là tái hiện biểu tượng tinh thần của quốc gia. Chính quyền và các nhà khoa học đang hướng tới phương thức “hồi sinh di sản” – đưa di tích vào đời sống đương đại, để lịch sử không chỉ nằm trong sách vở mà còn hiện hữu giữa phố phường hôm nay.
Giá trị trường tồn
Nhìn từ góc độ văn hóa, Hoàng thành Thăng Long không đơn thuần là một công trình kiến trúc cổ. Nó là biểu tượng của sự tiếp nối, của ý chí độc lập và sáng tạo dân tộc. Từ đây, những giá trị nghệ thuật, kỹ thuật và tư duy tổ chức xã hội được kết tinh, phản ánh bản lĩnh của người Việt trong việc thích nghi với thời cuộc mà vẫn giữ vững bản sắc riêng.
Giữa nhịp sống hiện đại, khu di sản vẫn lặng lẽ kể chuyện ngàn năm: về những vị vua sáng nghiệp, về những người thợ khéo tay, và về một nền văn minh từng tỏa sáng rực rỡ bên bờ sông Hồng. Mỗi cuộc khai quật mới lại mở thêm cánh cửa cho chúng ta nhìn sâu vào quá khứ, hiểu hơn về tổ tiên, và tự hào hơn về di sản văn hóa mà họ để lại.
Hướng tới tương lai
Thách thức lớn nhất hôm nay không chỉ là bảo tồn mà còn là phát huy giá trị của Hoàng thành trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng. Làm thế nào để di sản sống cùng thành phố, trở thành nguồn cảm hứng cho nghệ thuật, giáo dục và du lịch bền vững? Câu trả lời nằm ở sự kết nối: giữa khoa học và công chúng, giữa quá khứ và hiện tại.