Điêu khắc ánh sáng: Khi cái bóng kể lại câu chuyện của ánh sáng và vật chất
Ý tưởng và nguồn cảm hứng
Động lực khởi đầu của Bùi Văn Tự xuất phát từ một khoảnh khắc rất đời thường: khi anh làm công việc trang trí tiểu cảnh — đặt đá, ánh đèn — và vô tình nhìn thấy bóng của khối đá trong ánh sáng — hình dáng rất khác với chính khối đá ấy. Bức hình bóng — cái “bóng” – bỗng bật lên một hình ảnh có thể nhận ra: một con gấu, hay thú vật nào đó. Khoảnh khắc ấy đã mở cánh cửa cho anh, để nhận ra rằng bóng và ánh sáng có thể được điều khiển, thiết kế, để tạo nên hình ảnh có ý nghĩa, vượt lên vật chất thô.
Tính táo bạo trong sáng tạo
1. Kết hợp giữa cái hữu hình và vô hình
Vật liệu thô — gỗ, phế liệu, mảnh gốm — là hữu hình, có hình dạng riêng. Nhưng cái bóng — phần mà khán giả thực sự nhìn thấy — là vô hình, là ánh sáng chiếu qua, là bóng tối. Việc tạo ra hình ảnh chủ đạo bằng bóng — tức là nghệ thuật không chỉ trên vật liệu mà trên ánh sáng, bóng — là một bước đi táo bạo, phá vỡ giới hạn truyền thống của điêu khắc vốn chú trọng vào vật thể.
2. Sử dụng vật liệu tái chế và những vật liệu “vô giá trị”
Phế liệu, các dự án nhỏ bị bỏ đi — tất cả đều có thể được tái sử dụng thành những khối ánh sáng chứa đựng hình ảnh.
3. Kỹ thuật và sự kiên nhẫn cao
Việc làm một tác phẩm điêu khắc ánh sáng không chỉ là điêu khắc vật liệu, mà còn là tính toán góc chiếu sáng, khoảng cách, hình dạng bóng để đạt được hiệu ứng mong muốn. Có khi phải thử đi thử lại nhiều lần để cái bóng “đủ chuẩn”. Cần thời gian, sự tỉ mẩn và khả năng nhìn hình dung trước bóng của tác phẩm.
Ý nghĩa xã hội, văn hóa và môi trường
• Nhìn lại lịch sử, nhớ về truyền thống: Các chân dung, các biểu tượng như tre, như di tích, như con người — qua ánh sáng và bóng — được nhắc lại, gợi nhớ, giúp ta không quên nguồn cội.
• Tôn vinh thiên nhiên, cảnh quan, di sản: Dự án Lịch sử Tràng An muốn kể lịch sử con người qua sự thay đổi môi trường, qua văn hóa, qua cảnh quan thiên nhiên.
• Gợi mở suy nghĩ về cái vô hình, cái nằm trong bóng tối: Bóng thường là thứ bị lãng quên, hay bị dùng làm phụ để đổ lên tường, nhưng Tự đảo ngược lại — bóng là cái chính, là hình ảnh người nhìn thấy — điều này gợi nhớ rằng nhiều điều trong cuộc sống — ký ức, tổn thương, những góc khuất — không xuất hiện rõ ràng nếu không có ánh sáng, nếu không có người nhìn kỹ.
• Tuyên truyền, giáo dục: Qua việc trưng bày chân dung các nhân vật lịch sử, nhà khoa học, qua câu chuyện lịch sử — các tác phẩm không chỉ đẹp để trưng bày, mà để học, để cảm, để truyền cho thế hệ trẻ niềm tự hào, hiểu biết.
Những thách thức và phản biện
• Kỹ thuật khó khăn, đòi hỏi thử sai cao: Việc đặt đèn, điều chỉnh góc ánh sáng để bóng chính xác rất công phu; sai nhỏ là hình ảnh bị lệch, mất ý.
• Hiểu sai hoặc nhìn thiếu sâu từ khán giả: Người xem có thể chỉ nhìn thấy vật liệu thô, nhìn thấy cái sculpture trước mắt; nếu không đứng đúng vị trí hoặc không được hướng dẫn, có thể không thấy cái bóng như ý — hoặc hiểu không hết thông điệp.
• Chi phí và thời gian: Có tác phẩm phải làm trong nhiều tháng. Vật liệu, ánh sáng, không gian trình diễn — tất cả đều cần đầu tư.
• Tính ổn định của ánh sáng, không gian trưng bày: Ánh sáng mạnh, góc sáng phải được giữ ổn định; nếu không gian có ánh sáng khác xen vào, bóng có thể bị ảnh hưởng.
• Thị hiếu công chúng: Với nhiều người, nghệ thuật “nặng ký” về biểu tượng, về chiêm nghiệm có thể khó tiếp cận; người ta quen nhìn đẹp, nhìn đơn giản — cái ý nghĩa sâu xa có thể mờ nếu không được truyền đạt tốt.
Tác động và hướng đi tương lai
• Truyền cảm hứng cho các nghệ sĩ trẻ: Ý tưởng “bóng là chính” — khai thác cái vô hình — mở tầm nhìn mới cho các bạn trẻ muốn tìm sự khác biệt.
• Góp phần phát triển nghệ thuật công cộng: Triển lãm ánh sáng, trưng bày công cộng, nơi khán giả có thể trực tiếp trải nghiệm — kể cả vị trí đứng nào là quan trọng — giúp nghệ thuật không còn là thứ chỉ dành cho phòng trưng bày, bảo tàng.
• Hợp tác với ngành du lịch, di sản: Dự án Tràng An chẳng hạn, nếu được triển khai rộng, có thể trở thành điểm đến nghệ thuật, giúp khách du lịch nhìn thấy di sản lịch sử — thiên nhiên — văn hóa không chỉ qua cảnh quan, mà qua nghệ thuật trải nghiệm.
• Gắn kết người xem với bản sắc, truyền thống: Khi sử dụng vật liệu dân tộc, khi kể chuyện lịch sử, khi làm người xem nhớ về quê hương, truyền thống.
Kết luận
Ngắn lại, “điêu khắc ánh sáng” của Bùi Văn Tự là một ý tưởng sáng tạo táo bạo vì nó vượt lên cả hình thức nghệ thuật truyền thống và tìm cách kể chuyện không chỉ bằng vật, mà bằng cái bóng — bằng ánh sáng và bằng những khoảng không giữa ánh sáng và bóng, giữa nhìn thấy và tưởng tượng. Nó là một lời nhắc nhở rằng đôi khi cái nhìn sâu hơn — cái khoảnh khắc nhận ra cái bóng thoáng qua — mới là nơi chứa đựng nhiều ý nghĩa hơn cả.