Sập gụ - món đồ nội thất thấp đặc trưng trong văn hóa kiến trúc – nội thất Việt Nam, từng một thời là biểu tượng của sự giàu sang, gia phong và tính mỹ thuật cao. Trong câu ca dân gian “Nhà ngói cây mít – sập gụ tủ chè”, hình ảnh sập gụ đã trở thành dấu hiệu nhận biết cho gia chủ có điều kiện và gu thẩm mỹ truyền thống cao. Qua thời gian, sập gụ không chỉ tồn tại như một món đồ nội thất hoài cổ, mà đang được tái hiện, cách tân và bổ sung vào không gian hiện đại — nơi truyền thống và sáng tạo gặp nhau trong chiều sâu văn hóa.
I. Lịch sử & vai trò truyền thống
Từ lâu, trong các gia đình Bắc Bộ, sập gụ thường được đặt ở vị trí “chính giữa nhà”, kèm với tủ chè phía sau hoặc xung quanh, tạo thành tổ hợp “sập gụ – tủ chè” độc đáo. Ngoài chức năng tiếp khách, uống trà, nằm nghỉ, sập còn được dùng như nơi quây quần, trò chuyện, thậm chí dùng làm bàn thờ tổ tiên trong nhiều gia đình truyền thống.
Chiếc sập gụ càng được chạm khắc tinh xảo, càng lớn, càng nhiều chi tiết — cho thấy đẳng cấp, địa vị của gia chủ ngày xưa. Những hoa văn như tùng – cúc – trúc – mai, rồng – phượng, ngũ phúc, điểu mã, khảm ốc, chạm nổi, phù điêu là các motip phổ biến được nghệ nhân lựa chọn để trang trí.
Trong các kiến trúc tâm linh sập gụ vẫn được đặt nơi trang trọng như một biểu tượng kết nối vật chất và tinh thần — giữa người sống và người đã khuất — góp phần vừa thẩm mỹ, vừa mang yếu tố tâm linh, phong thủy.
II. Đặc điểm kỹ thuật & thẩm mỹ của sập gụ
1. Chất liệu gỗ
Gỗ gụ được ưa chuộng vì độ bền, khả năng chống mối mọt tốt, màu sắc ấm áp và đường vân đẹp. Tuy nhiên, hiện nay gỗ gụ thuộc loại gỗ quý hiếm, nên các nghệ nhân cũng dùng các loại gỗ khác như gõ đỏ, hương đá, cẩm vàng, mun hoa… để thay thế hoặc phối hợp, nhằm giảm chi phí nhưng vẫn giữ gần được cảm giác gỗ gụ.
2. Kiểu dáng & kết cấu
• Chân quỳ: Đây là kiểu chân truyền thống, có thể thẳng hoặc hơi cong, uyển chuyển theo kiểu “quỳ” để tạo cảm giác chắc khỏe mà mềm mại.
• Quây – lèo – vai sập: các bộ phận khung xung quanh, phần quây thường được chạm trổ họa tiết hoa văn, và mặt sập có thể làm từ 1 tấm lớn hoặc ghép nhiều tấm.
• Mặt sập – độ dày & tấm lá: Thông thường mặt sập được làm từ hai tấm dày hoặc một tấm lớn, độ dày đảm bảo chịu lực tốt và tuổi thọ cao.
• Hoa văn & chạm khảm: Ở các vị trí quây, lèo, chân sập hay mặt phụ, nghệ nhân khắc các motif truyền thống hoặc hiệu ứng cách điệu, đôi khi phủ ốc, khảm trai để tăng giá trị mỹ thuật.
III. Xu hướng hiện đại & ứng dụng trong nội thất đương đại
1. Sập cách điệu / rút gọn
Nhiều nghệ nhân triển khai version “sập mini”, “sập low-profile” — vẫn giữ nét bố cục chân quỳ và khung lèo nhưng kích thước nhỏ hơn, phù hợp không gian hiện đại, vẫn mang cảm giác truyền thống mà không chiếm nhiều diện tích.
2. Kết hợp sập – bàn trà hiện đại
Một số gia đình dùng mặt sập như bàn trà, ghế sofa thấp, hoặc phối với đệm lót mềm để vừa mang tính trang trí, vừa sử dụng được.
3. Đặt sập như tác phẩm nghệ thuật
Trong phòng khách, sập đôi khi không dùng để ngồi mà đặt như một “bức tượng” nội thất — điểm nhấn phong cách.
4. Gia công phối chất liệu mới
Kết hợp gỗ gụ với kính, inox, kim loại mạ vàng, vật liệu composite trong các chi tiết hoa văn hiện đại hoặc chân sập — giữ được bản sắc gỗ nhưng thêm nét mới trong phong cách đương đại.
5. Sản xuất theo đơn đặt hàng (custom)
Khách hàng có thể chọn kích thước, motif hoa văn, độ sâu mặt, chất gỗ… theo nhu cầu và không gian của nhà mình. Điều này tối ưu hóa giá trị sử dụng và mỹ thuật của sập.
IV. Ý nghĩa phong thủy & văn hoá
• Phong thủy & tâm linh: Sập gụ được xem như vật phẩm mang lại sự ổn định, vững chắc, tượng trưng cho “bệ đỡ” tinh thần. Đặt sập hướng phù hợp, theo mệnh gia chủ, có thể hỗ trợ năng lượng tốt trong nhà.
• Kỷ niệm & truyền thống gia tộc: Nhiều gia đình truyền lại sập trong dòng họ như vật gia bảo, lưu giữ kỷ niệm tổ tiên.
• Biểu tượng văn hóa: Sập gụ nói lên niềm tự hào về nghề mộc, văn hóa gỗ Việt, nghệ thuật chạm khắc — giúp duy trì giá trị truyền thống giữa đời sống hiện đại.
V. Thách thức & giá trị bền vững
Mặc dù sập gụ đẹp và giàu ý nghĩa, việc sử dụng trong thực tế hiện đại không đơn giản:
• Chi phí cao & hiếm gỗ tốt: Gỗ gụ quý hiếm, chi phí chế tác cao, khó tìm nguyên tấm lớn.
• Bảo dưỡng & biến đổi theo thời gian: Gỗ cần được chống ẩm, xử lý mối mọt, bảo trì lớp hoàn thiện để giữ chất lượng và màu gỗ lâu dài.
• Hiểu đúng & tránh “làm màu”: Khi sập bị bố trí sai vị trí, kiểu dáng không phù hợp, motif chạm quá dày, hoặc đặt dưới ánh sáng không hợp, có thể mất đi tính tinh tế, gây rối mắt hoặc cảm giác lỗi thời.
• Cân bằng giữa truyền thống và hiện đại: Không nên ép motif cổ quá cứng nhắc vào phong cách nội thất hiện đại, mà cần cách loại motif, chọn vật liệu, tỷ lệ để “đi chung” với thiết kế mới.
Tuy nhiên, nếu được làm đúng cách, sập gụ vẫn có thể trở thành “hồn” của không gian — nơi mà truyền thống được tôn vinh mà không bị gò bó, nơi khách đến nhà có thể cảm nhận được hơi thở văn hoá Việt trong từng chi tiết gỗ.