Tọa lạc bên bờ sông Hậu của vùng biên giới Tây Nam, làng Chăm Châu Phong (xã Châu Phong, thị xã Tân Châu, tỉnh An Giang) giữ trong mình một di sản văn hóa độc đáo: nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Qua bao thăng trầm, những khung dệt, con thoi và bàn tay của người phụ nữ Chăm vẫn giăng từng sợi màu, dệt nên không chỉ vải vóc mà còn ký ức, tinh thần và bản sắc của cộng đồng.
1. Đất và người: bức tranh sinh động giữa miền sông nước
Châu Phong là một ngôi làng Chăm với hơn 4.500 cư dân, phân bổ ở 3 ấp: Phũm Xoài, Châu Giang và Hòa Long; toàn bộ người dân đều theo đạo Hồi và duy trì nhiều giá trị văn hóa truyền thống. Nghề dệt thổ cẩm đã gắn bó với đời sống người phụ nữ Chăm nơi đây từ thế kỷ XIX, mỗi gia đình hầu như đều có một khung dệt và người phụ nữ ngồi bên khung thoi để tạo nên những dải vải hoa văn đặc trưng của dân tộc.
2. Nghề dệt thổ cẩm: ký ức, nghệ thuật và đời sống
Nghề dệt thổ cẩm ở Châu Phong không chỉ là việc dệt vải mà còn lưu giữ kỹ thuật, hoa văn và màu sắc mang dấu ấn Chăm. Các nghệ nhân sử dụng khung cửi truyền thống, kéo con thoi đi qua lại đều tay, từng sợi tơ, sợi cotton được nhuộm bằng màu tự nhiên, rồi dệt thành các sản phẩm như khăn đội đầu, xà rông, túi xách, khăn rằn...
Hoa văn trên vải thường chứa mã biểu tượng của văn hóa Chăm – như hình trăng lưỡi liềm, ngôi sao, hoa sen, những đường kẻ chéo, xen kẽ sắc đỏ – đen – trắng. Màu đỏ biểu thị sức sống mãnh liệt, đen – trắng thể hiện sự đơn giản nhưng tinh tế. Những mẫu vải này không chỉ để mặc mà còn dùng trong các nghi lễ, sử dụng trong đời sống hàng ngày và trở thành sản phẩm để trao tặng, để làm quà lưu niệm.
3. “Kéo con thoi, dệt ngược thời gian” – tinh thần và hiện thực
Cụm từ “kéo con thoi, dệt ngược thời gian” được sử dụng trong các bài viết và dự án nghệ thuật để diễn giải nét đặc trưng của nghề dệt Châu Phong: nghề không chỉ tiến về phía trước mà còn “đi ngược” để giữ những kỹ thuật, hoa văn, màu sắc truyền thống. Nó là hành động nối quá khứ với hiện tại – nơi mỗi sợi chỉ là một dòng ký ức, mỗi hoa văn là một câu chuyện về đời sống, bản sắc và cộng đồng.
Những hình ảnh người phụ nữ Chăm ngồi bên khung dệt, ánh sáng chiều bên sông Hậu, tiếng con thoi khua loang trong không gian – tất cả như một lời nhắc về một miền văn hóa đang cần được chú ý và trân trọng.
4. Du lịch văn hóa và phát triển cộng đồng
Nhờ nghề thổ cẩm và văn hóa Chăm độc đáo, Châu Phong ngày nay không chỉ là làng nghề mà còn là địa điểm du lịch văn hóa. Du khách đến đây được xem quá trình nhuộm màu, dệt vải, đặt tay trên khung cửi, tìm hiểu về hoa văn, câu chuyện và người nghệ nhân. Từ khung dệt đến sản phẩm du lịch, nghề dệt thổ cẩm trở thành cầu nối giữa bản địa và bên ngoài.
Nhiều hộ gia đình Chăm đã sáng tạo, thiết kế lại các sản phẩm thổ cẩm để phù hợp với nhu cầu hiện đại: ví, túi xách, khăn choàng được thổi mới nhưng vẫn giữ được hoa văn truyền thống. Việc đó không chỉ giúp tăng thu nhập mà còn giúp nghề dệt tiếp tục tồn tại trong thế kỷ 21.
Đồng thời, các tour du lịch đưa du khách trải nghiệm vùng Chăm bên sông Hậu giúp tăng giá trị cộng đồng – nghề được bảo vệ, văn hóa được lan tỏa, người Chăm cũng có thêm cơ hội giới thiệu bản thân, văn hóa mình với khách.
5. Thách thức và con đường bảo tồn
Dù có nhiều tín hiệu tích cực, nghề dệt thổ cẩm Châu Phong vẫn đối diện với không ít thách thức. Giới trẻ Chăm ngày nay có xu hướng ra thành phố hoặc tham gia các ngành nghề hiện đại, việc nối tiếp nghề thủ công truyền thống có phần khó khăn. Ngoài ra, khung dệt thủ công tốn thời gian, sản lượng thấp, phải cạnh tranh với hàng may công nghiệp giá rẻ.
Một số nghệ nhân tuổi cao, kỹ thuật truyền thống ít người học, việc giữ nghề có nguy cơ bị “mất dần”. Bởi vậy, cần có các chính sách hỗ trợ: đào tạo, quảng bá sản phẩm, kết nối thị trường, bảo hộ bản quyền hình ảnh hoa văn Chăm…
6. Một tương lai đầy hy vọng
Giờ đây, nhiều người Chăm Châu Phong không chỉ dệt vải cho gia đình mà còn xuất sản phẩm ra thị trường, tham gia hội chợ, kết hợp với thiết kế thời trang, làm quà lưu niệm. Nghề dệt đang được chuyển mình từ “khung nhà” truyền thống sang không gian mở của thị trường.
Những sáng kiến cộng đồng – như lớp học dệt cho thanh thiếu niên Chăm, tổ chức ngày hội thổ cẩm, kết hợp trải nghiệm du lịch – đang mở đường cho nghề bền vững hơn. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi tiếp tục ngồi bên khung dệt mỗi ngày, trao lại kinh nghiệm cho thế hệ sau với niềm tin rằng: hoa văn không chỉ là trang trí – đó là câu chuyện, là ký ức, là bản sắc.
7. Kết luận
Làng thổ cẩm Châu Phong bên bờ sông Hậu là nơi “kéo con thoi, dệt ngược thời gian” – nơi người Chăm vẫn giữ khung dệt, giữ hoa văn và giữ cả câu chuyện về mình giữa thị xã Tân Châu. Việc nghề dệt không chỉ sống sót mà còn phát triển trong kỷ nguyên mới là minh chứng cho sức mạnh của bản sắc văn hóa.