Tranh sơn mài – loại hình nghệ thuật đặc trưng của Việt Nam – không chỉ là sản phẩm thủ công mà còn là biểu tượng của bản sắc văn hóa dân tộc, kết tinh từ hàng trăm năm nghề truyền thống. Từ những làng nghề Phú Thọ, Hạ Thái, Duyên Thái, Sơn Đồng, chất liệu sơn ta, son, vàng bạc, vỏ trứng, điệp… đã được các thế hệ nghệ nhân và họa sĩ tiếp nối, nâng tầm từ vật dụng trang trí lên tranh sơn mài nghệ thuật.
Sự phát triển của tranh sơn mài Việt Nam gắn liền với lịch sử mỹ thuật nước nhà. Từ thời Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, kỹ thuật vẽ và mài sơn đã được các họa sĩ nghiên cứu, thử nghiệm, tạo nên những tác phẩm mang đậm dấu ấn văn hóa. Các lớp sơn cánh gián, sơn then, được ủ và mài nhiều lần, kết hợp với bố cục, màu sắc, chi tiết tinh xảo, biến mỗi bức tranh thành một kiệt tác có chiều sâu thẩm mỹ và giá trị tư tưởng.
Những tác phẩm kinh điển như Vườn xuân Nam Trung Bắc của Nguyễn Gia Trí, Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ của Nguyễn Sáng hay Con nghé quả thực của Nguyễn Tư Nghiêm đã minh chứng cho sức sống lâu bền của sơn mài. Không chỉ phản ánh vẻ đẹp thiên nhiên, sinh hoạt văn hóa hay con người Việt, tranh sơn mài còn là chứng nhân của các thời kỳ lịch sử, các giá trị xã hội và tinh thần đoàn kết dân tộc.
Trải qua quá trình đổi mới và hội nhập từ năm 1986, các họa sĩ trẻ tiếp tục khai thác sơn mài bằng góc nhìn hiện đại, mở rộng đề tài và cách thể hiện. Họa sĩ như Bùi Hữu Hùng, Văn Chiến, Hùng Khuynh, Nguyễn Văn Đức… đã đưa sơn mài đến những biểu hiện mới, vừa kế thừa truyền thống vừa sáng tạo riêng, làm giàu thêm giá trị nghệ thuật và bản sắc văn hóa Việt.
Để phát huy giá trị tranh sơn mài, nhiều giải pháp được đặt ra: giáo dục và đào tạo họa sĩ trẻ về văn hóa, lịch sử và mỹ thuật; tạo điều kiện không gian sáng tạo; khuyến khích trưng bày triển lãm trong nước và quốc tế; hỗ trợ từ Nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức văn hóa. Sự kết hợp giữa yếu tố truyền thống và hiện đại, cùng sự sáng tạo không ngừng của nghệ sĩ, là chìa khóa để tranh sơn mài tiếp tục tỏa sáng.
Như nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế nhận định, tranh sơn mài không chỉ là sản phẩm mỹ thuật mà còn là di sản văn hóa lịch sử, ghi lại những sự kiện, hoạt động xã hội và đời sống tinh thần của người Việt qua các thời kỳ. Phát huy giá trị văn hóa truyền thống qua tranh sơn mài chính là góp phần tạo nên một nền văn hóa Việt Nam giàu bản sắc, hội nhập và tự tin trên trường quốc tế.