Nhiều kiến trúc sư trên thế giới đang rơi vào tình trạng chung: lương thấp, làm quá sức và lợi nhuận ít. Một khảo sát của Dezeen cho thấy phần lớn văn phòng kiến trúc khó sống được bằng chính công việc của mình. Nguyên nhân bắt nguồn từ phí dịch vụ bị kéo xuống quá thấp, đặc biệt sau khi các quốc gia bãi bỏ bảng phí tối thiểu, khiến thị trường rơi vào “cuộc đua xuống đáy”.
Nhiều kiến trúc sư trên thế giới đều chung một cảm giác: lương thấp, làm nhiều, ít được tôn trọng. Một khảo sát lớn của Dezeen cho thấy đa số văn phòng kiến trúc hiện nay khó kiếm lợi nhuận từ chính công việc của mình.
Peter Farrall – giảng viên Đại học Liverpool và đồng tác giả của RIBA – cho biết: “Muốn trả lương tốt và tạo điều kiện làm việc tử tế, bạn phải đề xuất mức phí đúng ngay từ đầu.”
Nghề kiến trúc bị xem là “yếu thế”
Không chỉ ở Anh, tại Mỹ và nhiều nước châu Âu, kiến trúc được xem là ngành nghề có vị thế đàm phán yếu. Giá dịch vụ thấp kéo theo lương thấp. Trong khi đó, chi phí bảo hiểm tăng, yêu cầu dự án ngày càng phức tạp, khiến lợi nhuận càng thu hẹp.
Một nghiên cứu mới cho thấy ở Anh, thu nhập trung bình của kiến trúc sư thấp hơn 13.000 bảng so với chuyên viên định giá xây dựng. Khảo sát châu Âu của ACE cũng ghi nhận tình trạng tương tự tại nhiều nước, trừ một vài ngoại lệ như Đức, Thụy Sĩ và Đan Mạch.
Nguồn gốc: bãi bỏ bảng phí và “cuộc đua xuống đáy”
Trước đây, nhiều quốc gia có bảng phí tối thiểu do hội nghề nghiệp quy định để giữ thị trường ổn định. Nhưng từ cuối thế kỷ 20, các luật cạnh tranh buộc những bảng phí này phải bị bỏ, vì chúng bị xem như việc “các bên ngầm bắt tay nhau để ấn định giá”, khiến thị trường không còn cạnh tranh tự do.
Tại Anh, bảng phí RIBA bị Thatcher xóa bỏ từ những năm 1980. Ở Mỹ, AIA bị kiện hai lần vì vấn đề phí. Khi không còn khung tham chiếu, các văn phòng bắt đầu bí mật đấu giá và hạ giá để giành dự án, tạo ra “cuộc đua xuống đáy”.
Trong khi đó, những nước có cơ chế giám sát như Đức (HOAI) hoặc Thụy Sĩ vẫn duy trì được mặt bằng phí ổn định hơn.
Kiến trúc sư giỏi nghề nhưng yếu kinh doanh
Nhiều kiến trúc sư thiếu kỹ năng đàm phán phí. Có văn phòng thậm chí chấp nhận lỗ để giành dự án danh tiếng. Yếu tố khác gây khó khăn là các khách hàng tư nhân và cơ quan công lập thường muốn trả thấp nhất có thể, đặc biệt khi họ biết rằng BIM giúp tăng năng suất.
Cách tính phí theo tỷ lệ % chi phí xây dựng, vốn được khách thích vì dễ so sánh, lại gây rủi ro cho kiến trúc sư: khối lượng công việc thường nhiều hơn dự tính trong khi phí không đổi. Nhiều văn phòng nhỏ không có thỏa thuận tính phí bổ sung nên rất dễ lỗ.
Sự nhầm lẫn nghề nghiệp và đánh giá thấp giá trị thiết kế
Ở nhiều nước, khách hàng khó phân biệt giữa kiến trúc sư và dịch vụ thiết kế không có chứng chỉ, khiến sự cạnh tranh trở nên méo mó.
Ngoài ra, bản thân ngành cũng gặp khó khi phải chứng minh giá trị của thiết kế – thứ vốn khó đo đếm bằng con số. Một số chuyên gia cho rằng giới kiến trúc đã tự “thu hẹp vai trò” vào phần thẩm mỹ, khiến xã hội đánh giá thấp hơn so với kỹ sư hay luật sư.
Có giải pháp nào không?
Chưa có đồng thuận về hướng đi:
Một số ý kiến muốn quy định pháp lý rõ ràng hơn, buộc dự án phải có kiến trúc sư đăng ký.
Có người đề xuất tính phí dựa trên hiệu quả (ví dụ: hiệu suất năng lượng, độ kín nước), nhưng còn rất xa để áp dụng.
Một số khác, như Peggy Deamer, thậm chí đề nghị bỏ quy chế cấp phép, để kiến trúc sư cạnh tranh bằng giá trị thực thay vì danh xưng – một quan điểm gây tranh cãi.
Các tổ chức nghề nghiệp như RIBA, ACE hay AIA thừa nhận họ bị hạn chế bởi luật cạnh tranh, nhưng đang cố gắng tìm ra cách bảo vệ mức phí công bằng mà không vi phạm pháp luật.